خرد جمعی یا هوش جمعی (Wisdom of the crowd)

خرد جمعی یا هوش جمعی (Wisdom of the crowd) میانگین برآیند نظرات گروهی از افراد به جای استفاده از یک فرد متخصص می باشد.
پژوهشگران بر این باور هستند که هوش جمعی از آنجا برمی آید که افراد گروه تا چه اندازه با یکدیگر همکاری می‌کنند. برای نمونه، گروه‌هایی که افراد آن را کسانی با “حساسیت اجتماعی” افزون تر تشکیل می دادند دارای خرد جمعی بالاتری بودند.

کریستوفر کبریس، یک روانشناس و استادیار روان شناسی در یونیون کالج نیویورک می گوید: “حساسیت اجتماعی به این ارتباط دارد که اعضاء تا چه اندازه به خوبی احساسات یکدیگر را درک می‌کنند.”
ولی او می افزاید که: “همچنین در گروه‌هایی که یک فرد نقش چیره داشت، این گروه‌ها از هوش جمعی کمتری، در مقایسه با گروه‌هایی که در آن‌ها جریان بحث چرخش متعادل تری داشت، برخوردار بودند.”

استفاده از خرد جمعی در آینده پژوهی و تحقیقات بازار

ایجاد کارگروه‌های اندیشه ورزی، اتاق‌های فکری که بتوان از خرد جمعی در جهت تصمیمات خبرگان در حوزه های مختلف استفاده نمود و میانگین نظرات آن، خرد جمعی گویند.
معمولاْ در تحقیقات بازاریابی با تحقیق در یک جامعه آماریِ قابل تعمیم مشخص بر اساس مدل مورگان، می توان نتایج را به جامعه هدف تعمیم داد و تحلیل و تصمیم گیری های استراتژیک را با استفاده از این خرد جمعی درست تر و دقیق تر انجام داد.
همچنین علم آینده پژوهی با استفاده از خرد جمعی خبرگان به نتایج و تحلیل روندهای آینده می پردازد.

وقتی شرایط برای خرد جمعی فراهم باشد، گروه بزرگی از جامعه آماری که لزوماً متخصص هم نیستند، تجمیع میانگین پاسخ های آنها می تواند در حد متخصص‌ها یا حتی بهتر از آنها علم کند.

این فرآیند برای انواع پرسش های مطرح در کسب و کار، فروش، بازاریابی، پیش‌بینی روندهای اقتصادی و سیاسی، آزمایشات علمی و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.

آینده پژوهی چیست؟

واقعیت خرد جمعی

در واقع هر وقت عده زیادی را کنار هم جمع نماییم و از ایشان نظرسنجی کنیم، خرد حمعی اتفاق نمی افتد. مشکل رایج نکته ای است که به Groupthink معروف است. تفکر گروهی یا همان Groupthink بدین معناست که افکار جمع روی فرد تاثیر می گذارد و به زبان دیگر رفتار جمعی بر رفتار فردی تاثیر بسازیی دارد. این مفهوم در کتابی به نام The Wisdon of Crowds اثر James Surowiecki  کامل توضیح داده شده است که نویسنده چهار عامل برای به وجود آمدن خرد جمعی را لازم می داند که به شرح ذیل می باشد:

۱- تنوع آرا

اگر یک حجم نمونه از جامعه آماری کاملاْ هم‌رای را بعنوان نمونه جامعه ای انتخاب کنبم، بعلت عدم راعایت تنوع آرا در نظر سنجی ها نتیجه مناسبی کسب نخواهیم نمود. بنابراین بهتر است که از جامعه آماری مختلف، پراکنده و تصادفی که با تجربه‌ها، دانش و نظرات مختلف کنار هم جمع شده اند، نظر سنجی نمود. بنایراین پراکندگی و تصادفی بودن و تنوع آرا در تجزیه و تحلیل داده ها امری بسیار مهم است. البته در تحقیقات بازاریابی ما از داده های تصادفی بازار مورد هدف خود را کشف می کنیم.

۲- استقلال آرا

افراد نباید روی نظر یکدیگر تاثیر بگذارند. یعنی نظر سنجی می بایستی کاملاً بصورت مستقل و جدا از یکدیگر پرسیده شود. البته در برخی از مطالعات در حوزه بازاریابی و مباحث خلاقیت فقط بهمنظور هم افزایی از اتاق فکر استفاده می شود ولی برای نتیجه گیری در خرد جمعی باید استقلال آرا حفظ شود.

۳- عدم مرکز قدرت:

در مطالعات به روش خرد جمعی، افراد باید به شکلی خودجوش و نامرکزگرا در کنار هم قرار گیرند تا آزادی عقایدشان از بین نرود. این امر موجب می شود که بتواند بصورت آزاد و مستقل پاسخگو باشند تا نتیج تجزیه و تحلیل داده ها قابل تعمیم و مستند باشد.

۴- ترکیب:

در خرد جمعی نظرات افراد می بایستی به شکلی مناسب با هم تجمیع، ترکیب، طبقه بندی و گروه بندی گردد و پس از آن کی بایستی از نظرات جمع آوری شده یک میانگین موزون گرفته شود. این امر باعث می شود تا نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل داده ها تبدیل به یک خرد (Wisdom) گردد.

نظریه گالتون

قبل از اینکه به نظریه گالتون بپردازیم بهتر است ایشان را بهتر بشناسیم. فرانسیس گالتون (Sir Francis Galton) یک مخترع، جغرافی دان، هواشناس، جستجوگر مناطق حاره‌ای، از پیشگامان علم ژنتیک، مردم‌شناس و آماردان بود. همچنین گالتون پسرعمهٔ چارلز داروین بود. او بنیان‌گذار علم به‌نژادی (اصلاح نژاد انسان) بود که در آن اعتقاد بر این است برخی از نژادها بر برخی دیگر برتری دارند. ایشان را بعنوان پدر آزمون هوش می شناسند و تحلیل آماری به روش امروزی از دیگر ابداعات اوست.

داستان کامل نظریه گالتون

اما یکی از نظزیه های معروف ایشان “نظزیه گالتون” می باشد که ایشان در سال ١٩٠۶، در شهر پلیموت در یک بازار مکاره یک آزمایشی انجام دادند. در آن روز خاص گالتون در بازار مکاره سالیانه‌ای که در غرب انگلستان برگزار می شد مراجعه کرد و انتخاب این محل بدین منظور بود که آنجا، جایی بود که زارعین احشام خود را از گوسفند و اسب و خوک و غیره برای ارزش‌یابی و قیمت‌گذاری به آنجا می‌آوردند.

حضور دانشمندی مانند گالتون در چنان جمعی غیرعادی به نظر می رسید ولی چون گالتون در حوزه هایی چون اندازه‌گیری پارامترهای فیزیکی و ذهنی و مطالعه در خصوص پرورش نسل و … سابقه داشت، به شدت اعتقاد داشت که در یک جامعه تنها تعداد اندکی، مشخصه‌ های لازم برای هدایت سالم آن جامعه را در خود دارند و از همین رو مطالعه مربوط به مسائل وراثت و نیز پرورش نسل، همیشه از علایق وی بود.

او بخش بزرگی از عمر خود را صرف اثبات این نظریه کرده بود که اکثریت افراد یک جامعه فاقد ظرفیت لازم برای اداره جامعه هستند.
آن روز یک مسابقه برگزار می شد که یک گاو نر فربه انتخاب شده بود و در معرض دید عموم در آن بازار مکاره قرار می گرفت. هر کس که تمایل به شرکت در مسابقه را داشت باید ۶ پنس می‌پرداخت و در ازای آن یک وورقه‌ای مهر شده راتحویل می‌گرفت. درآن ورقه بایدتخمین وزن گاو نر نوشته می شد.

پس نزدیک‌ترین تخمین به واقعیت برنده مسابقه بود و جوائزی به صاحب آن برگه تعلق می‌گرفت. آن روز حدود ٨٠٠ نفر در مسابقه شرکت کردند تا شانس خود را بیازمایند. افراد (حجم نمونه جامعه آماری مورد هدف) از انواع تیپ و طبقه‌ای بودند، از قصاب گرفته تا کشاورز و مردم عامی بی تخصص.

گالتون این آزمایش را بعداً بصورت یک مقاله‌ در مجله علمی «طبیعت» منتشر کرد و حجم نمونه خود را به کسانی تشبیه کرد که در مسابقات اسبدوانی شرکت می کنند و بدون کمترین دانشی در موردِ اسب ها و مسابقه و تنها بر اساس شنیده‌های خود از دوستان و آشنایان، رسانه ها و روزنامه و مجلات آن روز و… (مثل بازاریابی دهان به دهان WOM)، بر روی اسبها شرط می‌بستند. اما نتایج به دست آمده از تحقیق برای گالتون بسیار جالب بود؛ میانگینِ موزون نظرات افراد یعنی وقتی با هم جمع شده و معدل گرفته می‌شود در صورتی که متخصص هم نباشند به واقعیت نزدیک است. بنابراین گالتون آن مسابقه را به یک تحقیق علمی تبدیل نمود که بعد ها به نظریه گالتون شهرت یافت.

با خرد جمعی چگونه می توان تصمیمات بهتری گرفت؟

شواهد قوی وجود دارد که برای به حداکثر رساندن دقت، اعضای تیم باید قبل از گردهم آمدن برای تصمیم گیری گروهی، نظرات بصورت مستقل پرسیده شود تا بتوان تصمیمات بهتری گرفت.
تعهد به یک استراتژی تجمیع شده به همان اندازه یک تصمیم ساختاری است که در لحظه تصمیم گیری می شود. بنابراین تجمیع بی طرفانه پاسخ ها مستلزم جریان کار ساختاریافته ای می باشد که پرسش شوندگان از نظرات یکدیگر تاثیر نگرفته باشند یا حداقل کاری کنند تا اجازه ندهند این نظر روند تصمیم گیری را تضعیف کند. به عبارت دیگر با نظرسنجی های ساختاریافته جدا از هم می شود خطای خرد جمعی بسیار کاهش داد و در نتیجه می توان تصمیمات بهتری گرفت.
همانطور که در تصویر ذیل مشاهده می فرمایید در عین حال که بصورت مستقل نظر سنجی انجام می شود، باید در گروه های ساختار یافته متمرکز شده ای نیز نظر سنجی با هدف مشخص پرسیده شود تا از تجمیع پاسخ هایی چون تصویر ذیل (شتر، گاوه، پلنگ) جلوگیری شود.

شرح پژوهش گالتون یا مسابقه

پس از پایان مسابقه و اهداء جوایز، گالتون ورقه‌هائی را که افراد نظرات خود را در خصوص وزن گاو نر منعکس کرده بودند از مسئولین مسابقه به قرض گرفت تا مطالعات آماری خود را بر روی آنان انجام دهد. مجموعا ٧٨٧ نظر داده شده بود. گالتون به غیر از تهیه یک سری منحنی آماری دست به محاسبه میانگینِ نظرات زد.
بدون شک تصور او این بود که عدد مزبور فرسنگ‌ها از عدد واقعی فاصله خواهد داشت چرا که از دید وی افراد خنگ و عقب مانده در آن جمع اکثریت قاطع را تشکیل می‌دادند. بنابراین میانگینِ نظرات حجم نمونه این بود که گاو نر ١١٩٧ پوند وزن دارد! و اما وزن واقعی گاو که در روز مسابقه وزن کشی شد ١١٩٨ پوند بود.

اثبات نظریه گالتون به خودش

بله گالتون اشتباه می‌کرد. تخمینِ جمع میانگین نظرات بسیار به واقعیت نزدیک بود.
بنابراین گالتون بر اساس نتایج نبدست آمده نشان داد که قضاوتهای جمعی و دموکراتیک از اعتبار بیشتری نسبت به آنچه که خودش انتظار داشت، برخوردار هستند.
بنابراین در خرد جمعی نظرات هر فرد دو عنصر را در درون خود نهفته دارد:
۱- اطلاعات درست
۲- اطلاعات نادرست
اطلاعات درست از آن رو درستند که هم ‌جهت هستند و بر روی یکدیگر انباشته می‌شوند اما خطاها و یا اطلاعات نادرست در جهات مختلف و غیرهمسو عمل میکنند بنابراین تمایل به تعدیل یکدیگر دارند و نهایتاً نتیجه این می‌شود که پس از جمع نظرات آنچه که می‌ماند اطلاعات درست است.

خرد جمعی هگل

خرد جمعی هگل، مفهومی است که نشان‌دهنده آگاهی جمعی و روحی است که در طول تاریخ و از طریق تعاملات اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد. این خرد، فراتر از خرد فردی است و به نوعی آگاهی جمعی تبدیل می‌شود که جامعه را به سمت پیشرفت و تکامل هدایت می‌کند.

در این قسمت بهتر است هگل را بیشتر بشناسیم تا خرد جمعی هگا را درک کنیم:

گئورگ ویلهلم فریدریش هگل (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) فیلسوف بزرگ آلمانی و یکی از پدیدآورندگان ایدئالیسم آلمانی بود. فلسفه هگل با ملزومات ایدئالیسم مطلق که با نام اصالت تصور مطلق نیز شناخته می‌شود. تاریخ‌گرایی و ایدئالیسم او انقلاب عظیمی در فلسفهٔ اروپا به وجود آورد. هگل به مدت دوازده سال در دانشگاه برلین در سمتش باقی‌ماند. وی در ۱۴ نوامبر ۱۸۳۱ در ۶۱ سالگی به علت ابتلاء به وبا درگذشت.

فلسفه هگل

هگل برای دستیابی و کشف حقایق، روش خاصی را عنوان م یکند و آنرا دیالکتیک (Dialectic) نامید. لغت دیالکتیک که از واژه یونانی برگفته شده است، به معنای گفتار و دلیل است و معنای آن، گفتگو و مجادله کردن می باشد. هگل ضدیت و تناقض را به دیالکتیک خود افزود. وی تناقض را پایه فعالیت طبیعت و موجودات دانسته که درصورت عدم وجود چنین تناقض و تضادی، سکون بر آن‌ها حکمفرما بود.

از دیدگاه هگل، دیالکتیک سازش تناقض‌ها و اضداد در وجود اشیاء، ذهن و طبیعت است. همچنین دیالکتیک ازنظر او، سیر مسیری از وحدت به کثرت و از کثرت به وحدت است. هگل معتقد است که دیالکتیک ابزار تحقیق نیست، بلکه عین فلسفه و قاعده فکر و وجود است.

مهم‌ترین نکات درباره خرد جمعی هگل:

• روح مطلق: هگل، خرد جمعی را با مفهوم “روح مطلق” مرتبط می‌داند. روح مطلق، نیروی محرکه‌ای است که در تاریخ جریان دارد و همواره به سمت تحقق کامل خود پیش می‌رود. خرد جمعی، تجلی این روح در سطح جامعه است.
• دیالکتیک: همانطور که در فلسفه هگل در بالا گفته شد، خرد جمعی هگل در یک فرایند دیالکتیکی شکل می‌گیرد. یعنی از طریق تضادها و تعارضات بین ایده‌ها و نیروهای مختلف، به سمت وحدت و آگاهی بالاتر حرکت می‌کند.
• تاریخ: تاریخ برای هگل، نه یک مجموعه اتفاقات تصادفی، بلکه یک فرایند منطقی و هدفمند است که در آن خرد جمعی هگل به تدریج رشد می‌کند.
• دولت: دولت در اندیشه هگل، تجلی عالی‌ترین شکل خرد جمعی است. دولت، نهادی است که از طریق آن، اراده عمومی و منافع جمعی تحقق به شکل یک خردجمعی هگل نمود پیدا می کند.
• آگاهی تاریخی: خرد جمعی هگل، نوعی آگاهی تاریخی است که در آن، افراد خود را بخشی از یک جریان بزرگ تاریخی می‌بینند. این آگاهی، به افراد امکان می‌دهد تا در شکل‌دهی آینده جامعه نقش فعال داشته باشند.

خرد جمعی در فلسفه هگل:

• پویا و در حال تغییر: خرد جمعی هگل، ثابت نیست و همواره در حال تغییر و تحول است.
• جمعی: خرد جمعی هگل، محصول تعاملات اجتماعی و فرهنگی است و به فردی تعلق ندارد.
• هدفمند: خرد جمعی هگل، به سمت یک هدف مشخص یعنی تحقق کامل روح مطلق حرکت می‌کند.
• عقلانی: خرد جمعی هگل، بر اساس منطق و عقلانیت عمل می‌کند.

اهمیت خرد جمعی در فلسفه هگل:

• درک تاریخ: خرد جمعی هگل، کلید درک تاریخ و تحولات اجتماعی است.
• شکل‌گیری جامعه: خرد جمعی هگل، نقش مهمی در شکل‌گیری جامعه و نهادهای اجتماعی دارد.
• توسعه فردی: خرد جمعی هگل، به افراد امکان می‌دهد تا به پتانسیل‌های خود پی ببرند و در جهت رشد و توسعه فردی تلاش کنند.

ناخودآگاه جمعی

در اینجا لازم دانستم که به ناخودآگاه جمعی (The Collective Unconscious) بپردازم زیراکه آزمایش خرد جمعی تاثیرپذیر است از ناخودگاه جمعی.
یونگ در یک سخنرانی در لندن در سال ۱۹۳۶ یکی از جامع ترین و نهایی ترین تعاریف خود را از مفهوم ناخودآگاه جمعی بیان کرد:

«ناخودآگاه جمعی بخشی از روان است که می‌توان آن را به‌طور منفی از ناخودآگاه شخصی متمایز کرد، زیرا این ناخودآگاه، مانند دومی، وجود خود را مدیون تجربه شخصی نمی داند و در نتیجه یک کسب شخصی نیست. در حالی که ناخودآگاه شخصی اساساً از محتویاتی تشکیل شده است که زمانی خودآگاه بوده اند، اما با فراموشی یا سرکوب از آگاهی ناپدید شده اند، محتویات ناخودآگاه جمعی هرگز در آگاهی نبوده و بنابراین هرگز به صورت فردی به دست نیامده است. اما وجود آنها منحصراً مدیون وراثت است. در حالی که ناخودآگاه شخصی بیشتر از عقده ها تشکیل شده است ، محتوای ناخودآگاه جمعی اساساً از کهن الگوها تشکیل شده است.” (CW 9.1, §۸۸).

مفهوم ناخودآگاه جمعی یکی از ارکان مدل روان یونگی است و فرمول بندی آن مراحل مختلفی را طی کرده است. ما می‌توانیم آغاز مفهوم‌سازی آن را در اولین لحظات سفر خلاقانه یونگ در دوره‌ای که او به عنوان روانپزشک در بیمارستان Burghölzli کار می‌کرد دنبال کنیم. در این زمان، یونگ ظهور مضامین اساطیری معمولی یا اسطوره‌شناسی را مشاهده کرد، در توهمات بیماران روان پریش خود. در مصاحبه ای معروف برای بی بی سی در سال ۱۹۵۹، او به مصاحبه کننده، مورگان فریمن، در مورد یک بیمار اسکیزوفرنی خود در Burghölzli گفت که دیدی از یک فالوس خورشیدی داشت. این دید ظاهراً بسیار شبیه به دست نوشته ای از آیین باستانی میترائیسم بود. یونگ در این پدیده اشاره ای به یک فرضیه علمی برای وجود ناخودآگاه فوق شخصی یا جمعی دید (مک گوایر، هال، ۱۹۷۷).

از آن زمان به بعد، یونگ در جستجوی دائمی شواهدی برای فرضیه خود بود. هنگامی که دوره روانپزشکی او در بیمارستان بورگولزلی در سال ۱۹۰۹ به پایان رسید، یونگ مطالعه گسترده ای را در مورد اسطوره شناسی مردم از سراسر جهان انجام داد که در نهایت منجر به انتشار کتاب «تحولات و نمادهای میل جنسی» (۱۹۱۱) شد . /1912)، که بعداً با عنوان نمادهای تبدیل (1952) منتشر شد. این تحقیق ظهور تصاویر اولیه مشابه ( اوربیلدن) در طیف وسیعی از فرهنگ های مختلف. با این حال، این فرضیه مهاجرت نمادها در میان مردمان مختلف هنوز برای توضیح وجود جهانی تصاویر مشابه کافی نبود. تنها توضیح ممکن برای این امر، جوانه زدن خودکار این تصاویر اولیه از یک ناخودآگاه فوق شخصی بود. یونگ همچنین می‌توانست ظاهر ثابت تصاویر جمعی و کهن‌الگویی را در خیال‌پردازی‌ها و رویاهای بیمارانش و همچنین در مطالب ناخودآگاه خود مشاهده کند. بر اساس این شواهد مختلف، یونگ فرضیه ای مبنی بر وجود یک ناخودآگاه فیلوژنتیکی مشترک برای همه نوع بشر ارائه کرد.

یونگ در طول دوره‌ای از خودآزمایی، که از سال ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۲ از آن به عنوان «مقابله با ناخودآگاه» یاد می‌کرد، مجموعه‌ای از تجربیات ذهنی، از جمله رویاها، رویاها و تصاویر درونی مهم را یادداشت کرد. این دیالوگ‌های درونی الهام‌بخش انتشار کتاب سرخ او در سال ۲۰۰۹ بودند. در آن، شخصیت‌های ذهنی که با «من» یونگ در تعامل هستند تا حدی نتیجه تجربه شخصی نویسنده هستند، اما ریشه در ناخودآگاه جمعی نیز دارند. شخصیت های تاریخی از عهد عتیق، پیامبران و قهرمانان اساطیری که در کتاب سرخ ظاهر می شوند، جمعی هستند و در عین حال به روند شخصی یونگ نیز اشاره می کنند. محتویات کتاب قرمز ، یا همان طور که Liber Novus نیز شناخته می‌شود، تمام آثار نظری بعدی نویسنده را تشکیل می‌دهد. Liber Novus را می توان به عنوان گزارشی از تجربه شخصی یونگ از ناخودآگاه جمعی در نظر گرفت.

یونگ در طول سالهای سفر خود از سال ۱۹۲۰ به بعد، به طور مداوم به دنبال اثبات وجود ناخودآگاه جمعی در ظهور تصاویر مشابه در فرهنگ های کاملاً متفاوت، مانند سرخپوستان پوئبلو در نیومکزیکو، قبیله الگونی در ساحل عاج (اوگاندا) و در در مصر، تونس و در معابد هندوهای هند بود. یونگ در سراسر آثار نظری خود بارها و بارها به موضوع ناخودآگاه جمعی بازگشت و آن را به عنوان ماهیت عینی توصیف کرد، برخلاف بخش ذهنی روان که او آن را ناخودآگاه شخصی نامید.

ناخودآگاه جمعی یک مرجع مهم در عمل بالینی یونگ است. عناصر نمادینی که در رویاها یا در انتقال ظاهر می شوند را می توان به عنوان متعلق به تجربیاتی که توسط کل بشریت مشترک است تشخیص داد. یونگ معتقد است که وقتی این عناصر جمعی شناسایی می شوند، بیمار می تواند از انزوای روان رنجوری خود خارج شود و درک کند که تجربه او توسط بسیاری دیگر به اشتراک گذاشته شده است. او همچنین ممکن است درکی جدید و غایت‌شناختی از فرآیند روان‌شناختی خود کسب کند. این مبنای نظری روش تقویت یونگ است .

برای برخی از نویسندگان، تمایز یونگ بین ناخودآگاه جمعی و ناخودآگاه شخصی صرفاً نظری است، زیرا محتوای ناخودآگاه جمعی تنها از طریق محتوای ناخودآگاه شخصی یا از طریق تجربه شخصی قابل درک است (ویلیامز، ۱۹۶۳، به نقل از ساموئل، ۱۹۸۶). تظاهرات ناخودآگاه جمعی را می توان در آسیب شناسی روانی مشاهده کرد، به ویژه در روان پریشی ها، که در آن ظهور شدید محتوای کهن الگویی، و همذات پنداری با تصاویر مذهبی جمعی، مانند مسیح، مریم و مقدسین وجود دارد. در روان پریشی ها، دخالت ناخودآگاه شخصی بسیار کاهش می یابد و اهمیت بسیار کمتری از آنچه در روان رنجورها مشاهده می شود، که عقده ها برای آنها نقش غالب دارند، دارد. تظاهرات ناخودآگاه جمعی را می توان در روان پریشی های توده ای و در پدیده های سیاسی جمعی نیز مشاهده کرد. یونگ در تلاش بود تا ظهور سوسیالیسم ملی را در فرهنگ آلمان در دهه ۱۹۳۰ به عنوان تجلی ناخودآگاه جمعی، از طریق تأثیر ووتان، خدای توتونی طوفان ها و جنگ نشان دهد (یونگ، ۱۹۳۶a).

مطالعات اخیر یونگ در مورد روان سیاسی (ساموئلز)، ناخودآگاه فرهنگی (هندرسون) و عقده های فرهنگی (سینگر و کیمبلز) نیز تظاهرات آسیب شناختی ناخودآگاه جمعی را در گروه های اجتماعی نشان داده است.

منبع:

– کتاب خردجمعی اثر جیمز سوروویکی
– کانال رسمی دکتر سعید خزائی
–  The Wisdon of Crowds: James Surowiecki · ۲۰۰۵ 
– M. Merrington and J. Golden (1976) A List of the Papers and Correspondence of Sir Francis Galton (1822–۱۹۱۱) held in The Manuscripts Room, The Library, University College London. The Galton Laboratory, University College London (typescript), at Section 88 on p. 
– “Francis Galton – Biography, Books and Theories“. famouspsychologists.org. Retrieved
– Rich, Laura (2010-08-04). “Tapping the Wisdom of the Crowd”. The New York Times. ISSN ۰۳۶۲-۴۳۳۱. Retrieved ۲۰۱۷-۰۴-۰۳٫
– The Right Way to Use the Wisdom of Crowds by Brad DeWees and Julia A. Minson (Harvard Business SChool)

– Jung, C.G. (1936). The concept of the collective unconscious. C.W. Vol. 9.1. Princeton: Princeton University Press.
– (1936 a) Wotan, C.W, Vol. 10. Princeton: Princeton University Press
– Jung, C. G. (1911/1912) The transformations and symbols of libido. C.W. Vol. B. Princeton: Princeton University Press
– Mcguire, W, Hull, R. F. C. (1977) C. G. Jung speaking. Interviews and encounters. Princeton: Princeton University Press
– Samuels, A., Shorter, B., Plaut, A., (1986) A Critical Dictionary of Jungian Analysis London: Routledge
Williams, M. (1963), “The indivisibility of the personal and collective unconscious”, in: Analytical Psychology: A modern Science, ed. Fordham,- M. et al., Heinemann, London, 1973
– Jung, C.G. (2009), Red Book/Liber Novus, edited by Sonu Shamdasani, WW Norton.
– Hegel: The Science of Logic: Exploring the Essence of Reality: A Deep Dive
– The wisdom and religion of a German philosopher: being selections from the writings of GWF Hegel

گردآوری و تالیف: دکتر سعید میرزائی